среда, 22 июля 2015 г.
среда, 29 января 2014 г.
Dan Humphries: A New Approach to Understanding the Georgian Verb (2005)
Combining an innovative root-based dictionary
and a new system of classifying Georgian verbs morphosyntactically may be the key to understanding the notoriously
complex Georgian verb. A root-based
dictionary better represents a verb's morphology vis-à-vis the more opaque
traditional formats, and this new classificatory system better preserves the
link between a verb's form and argument structure to account for how voice and version interact in the Georgian verb.
ვინფრიდ ბოედერი: დამანა მელიქიშვილი -70
დ. მელიქიშვილი იმ ენათმეცნიერებისა და ფილოლოგების რიცხვს განეკუთვნება, რომლებმაც ძველი თაობის გამოჩენილ აკადემიკოს მასწავლებლებთან, - ა. შანიძესთან, ა. ჩიქობავასა და სხვებთან მიიღეს შესანიშნავი განათლება, მიუხედავად ისტორიულად განპირობებული ყოველგვარი არტახებისა და თვითონაც უაღრესად სანდო და ნაყოფიერი მეცნიერები გახდნენ საქართველოში. დ. მელიქიშვილთან განსაკუთრებით განვითარდა მუშაობის ორი ძირითადი თემა, რაზეც ბევრი საყურადღებო სტატია და წიგნი აქვს დაწერილი: ერთია ქართული ზმნური სისტემის, განსაკუთრებით კი დიათეზისის უაღრესად რთული პრობლემის აღწერა, მეორე კი ე. წ. “გელათის სკოლის” ფილოლოგიური და ენათმეცნიერული ათვისება. პირველ დარგს აქ ვერ შევეხები; იგი ყველაზე ნათლადაა დამოწმული 2002 წლის მონოგრაფიაში “ქართული ზმნის უღლების სისტემა”, რომელიც უკვე თავისი მასალის მოცულობითა და აღწერის სისტემატურობითაა დიდი მიღწევა. აქ კი უპირველეს ყოვლისა მეორე სფეროს ფუნდამენტურ მნიშვნელობაზე მინდა შევაჩერო ყურადღება. გელათის სკოლის თხზულებებისა და მათი ენის ყოველმხრივი, კომპლექსური შესწავლა გაცილებით მეტია, ვიდრე ძველი ქართული ლიტერატურის დამატებითი ძეგლების დამუშავება და გამოკვლევა. აქ წამოჭრილია ორი ცენტრალური პრობლემა, რომლებიც, რამდენადაც ვიცი, სხვაგან და ამგვარად არ ყოფილა შეწავლილი.
1) ბერძნული ფილოსოფიური და თეოლოგიური ტერმინების შესატყვისთა შეგროვების გარდა კიდევ უფრო მნიშვნელოვანია, გავიაზროთ ენის ახალი ფუნქციის წარმოშობა, კერძოდ - გენეზისი მეცნიერული ენისა, ადეკვატურობისა და სისტემატურობის ყველა თავისი მოთხოვნილებებითურთ. დ. მელიქიშვილის ნაშრომები მიმაჩნია უმნიშვნელოვანეს წვლილად ისეთი ზოგადი პრობლემის გადაჭრაში, როგორიცაა კითხვა: როგორ იქმნება ახალი მეცნიერული ენა არა მხოლოდ მატერიალურად, ანუ არსებული რესურსების (მაგალითად, სიტყვაწარმოების) გამოყენებით, არამედ აგრეთვე აზრობრივად, როგორც სისტემა ცნებითი და დეფინიციური თვალსაზრისით ერთმანეთთან კავშირში მყოფი კატეგორიებისა? დ. მელიქიშვილმა ეს პროცესები მრავალრიცხოვანი მაგალითებით დეტალურად აქვს აღწერილი და ახსნილი.
2) ჩემი აზრით, ათონელთა სკოლაზე უფრო მეტად სწორედ გელათის სკოლის შემთხევევაში ვლინდება სპეციალური ენების წარმოშობის “სოციოლოგიური” პრობლემა, კერძოდ ის, რომ მეცნიერული ენის ინდივიდუალური შექმნის მიუხედავად, ეს ენა მაინც გარკვეულ ჯგუფში ვრცელდება და მხოლოდ ამის შედეგად მყარდება. გელათის სკოლის სხვადასხვა ცნობილ და უცნობ ავტორთა მრავალფეროვანი ტექსტების შესწავლით დ. მელიქიშვილმა შეძლო ენობრივი ჯგუფის წარმოშობის შესახებ იმ დასკვნების გამოტანა, რომლებიც შორს სცდება “ელინოფილიის” უბრალო ცნების საზღვრებს. საკითხის ამგვარი დასმა მომავალში მეტი ყურადღებას იმსახურებს ქართულ ენათმეცნიერებაში და ეხება არა მხოლოდ შუა საუკუნეების ვითარებას, არამედ მე-19 საუკუნესაც, სადაც აქამდე ცალკეული ავტორების განხილვას უფრო ვხვდებით.
დ. მელიქიშვილის მეცნიერული მუშაობა მომავალშიც ყოველნაირ მხარდაჭერას იმსახურებს
ვინფრიდ ბოედერი
ოლდენბურგის უნივერსიტეტის პროფესორი
გერმანია
понедельник, 27 января 2014 г.
ავტოაქტივი (განმარტება)
ავტოაქტივი - დ. მელიქიშვილის მიერ შემოღებული ტერმინია. იგი უპირისპირდება მოქმედებითი და ვნებითი გვარის ფორმებს (ვნებითი პროფ. მელიქიშვილის კლასიფიკაციით გვაქვს მხოლოდ აღწერითი წარმოების ვნებითი გვარისა ("გაკეთებულ იქნა...") და ორგანული წარმოების შემთხვევაში, როცა სუბიექტი უსულოა ("იმალება/იძებნება... მაგ., ჩანთა ბავშვის მიერ...").
პასივისა და აქტივის ამგვარი გააზრების ფონზე დ. მელიქიშვილი გამოჰყოფს მესამე - ავტოაქტიური გვარის ფორმას.
ავტოაქტივები მოქმედების მდგომარეობას გამოხატავენ. მათი სუბიექტი თვითმოქმედია, თვითმოძრავია, მისი მოქმედება უკუმიმართებისაა, უკუქცევითია (ამ მოქმედების გამოხატვა გრაფიკულად წრით შეიძლებოდა, როცა მოქმედება წრეში ტრიალებს და უკანვე უბრუნდება მოქმედების ჩამდენს).
კლასიფიკაციის ჩამოყალიბების პირველ ეტაპზე ასეთ ზმნებს ავტოტივები ეწოდა (ი. ზიცარს ეს ტერმინი გამოყენებული აქვს ბასკური უკუქცევითი ზმნებისათვის).
ავტოაქტივები შინაგანად შეიცავენ პირდაპირ ობიექტს და ამიტომ მათ არასრული კონსტრუქცია აქვთ (აკლიათ პირდაპირი ობიექტი, რომელიც კონტექსტის ცვლილების შემთხვევაში ნებისმიერ დროს შეიძლება დაერთოს).
მაგ., თამაშობს ის _ ითამაშა მან, სწავლობს ის _ ისწავლა მან.
სამოქმედო ობიექტი შეიძლება გარეთ გამოვიდეს, ასე ვთქვათ, ამოტივტივდეს: თამაშობს ის (თავისთვის) _ თამაშობს ის მას (კალათბურთს), სწავლობს ის (თავისთვის) _ სწავლობს ის მას (გაკვეთილს), წუხს ის _ წუხს ის მას , ტირის ის _ ტირის ის მას.
მაშინ ამავე სტრუქტურის ზმნა პირდაპირ გარდამავალ მიმართებას გამოხატავს, სრული კონსტრუქციისად იქცევა და აქტივთა ჯგუფში გადადის. ასეთი ზმნები ლაბილური კონსტრუქციით ხასიათდებიან და მათ შეიძლება ლაბილურ-გარდამავალი ზმნები ვუწოდოთ: წუხს ის, ტირის ის, კანკალებს ის, მეფობს ის, თამაშობს ის და სხვ. ამ ტიპის ზმნები ბაზისური ფორმებია ა-წუხ-ებ-ს ის მას, ა-ტირ-ებ-ს ის მას, ა-კანკალ-ებ-ს ის მას, ა-მეფ-ებ-ს ის მას, ა-თამაშ-ებ-ს ის მას და სხვ. ფორმებისათვის, რომელთა სუბიექტის მოქმედებაც მიემართება პირდაპირი ობიექტისაკენ (ამიტომ იგი გრაფიკულად სწორი ხაზით შეიძლება გამოიხატოს (როცა მოქმედება სუბიექტს კი აღარ უბრუნდება, არამედ სამოქმედო ობიექტზე გადადის: S ------> O_dir).
პასივისა და აქტივის ამგვარი გააზრების ფონზე დ. მელიქიშვილი გამოჰყოფს მესამე - ავტოაქტიური გვარის ფორმას.
ავტოაქტივები მოქმედების მდგომარეობას გამოხატავენ. მათი სუბიექტი თვითმოქმედია, თვითმოძრავია, მისი მოქმედება უკუმიმართებისაა, უკუქცევითია (ამ მოქმედების გამოხატვა გრაფიკულად წრით შეიძლებოდა, როცა მოქმედება წრეში ტრიალებს და უკანვე უბრუნდება მოქმედების ჩამდენს).
კლასიფიკაციის ჩამოყალიბების პირველ ეტაპზე ასეთ ზმნებს ავტოტივები ეწოდა (ი. ზიცარს ეს ტერმინი გამოყენებული აქვს ბასკური უკუქცევითი ზმნებისათვის).
ავტოაქტივები შინაგანად შეიცავენ პირდაპირ ობიექტს და ამიტომ მათ არასრული კონსტრუქცია აქვთ (აკლიათ პირდაპირი ობიექტი, რომელიც კონტექსტის ცვლილების შემთხვევაში ნებისმიერ დროს შეიძლება დაერთოს).
მაგ., თამაშობს ის _ ითამაშა მან, სწავლობს ის _ ისწავლა მან.
სამოქმედო ობიექტი შეიძლება გარეთ გამოვიდეს, ასე ვთქვათ, ამოტივტივდეს: თამაშობს ის (თავისთვის) _ თამაშობს ის მას (კალათბურთს), სწავლობს ის (თავისთვის) _ სწავლობს ის მას (გაკვეთილს), წუხს ის _ წუხს ის მას , ტირის ის _ ტირის ის მას.
მაშინ ამავე სტრუქტურის ზმნა პირდაპირ გარდამავალ მიმართებას გამოხატავს, სრული კონსტრუქციისად იქცევა და აქტივთა ჯგუფში გადადის. ასეთი ზმნები ლაბილური კონსტრუქციით ხასიათდებიან და მათ შეიძლება ლაბილურ-გარდამავალი ზმნები ვუწოდოთ: წუხს ის, ტირის ის, კანკალებს ის, მეფობს ის, თამაშობს ის და სხვ. ამ ტიპის ზმნები ბაზისური ფორმებია ა-წუხ-ებ-ს ის მას, ა-ტირ-ებ-ს ის მას, ა-კანკალ-ებ-ს ის მას, ა-მეფ-ებ-ს ის მას, ა-თამაშ-ებ-ს ის მას და სხვ. ფორმებისათვის, რომელთა სუბიექტის მოქმედებაც მიემართება პირდაპირი ობიექტისაკენ (ამიტომ იგი გრაფიკულად სწორი ხაზით შეიძლება გამოიხატოს (როცა მოქმედება სუბიექტს კი აღარ უბრუნდება, არამედ სამოქმედო ობიექტზე გადადის: S ------> O_dir).
среда, 20 ноября 2013 г.
вторник, 20 ноября 2012 г.
Language of Ioane Petritsi (Damana Melikishvili, 2013)
(Published in the Journal of Kartvelological Studies)
A Great medieval philosopher-theologian Ioane Petritsi, “the Platonic philosopher”, as manuscript glosses name him, is a representative of a new stage in the history of Christian thought. Study of his literary heritage has an immense importance for understanding the tendencies and specifics of development of medieval philosophy and theology not only inGeorgiabut in the Eastern Christendom in general. This study will also help to establish and shed light on the relationship between Eastern and Western Christian philosophy and theology.
The list of textbooks utilized in Gelati theological-literary school, conventionally called Gelati Academy (12th-13th centuries), that is a Georgian analogue of the Constantinopolitan Mangana University, consists of Neo-Platonist literature and textbooks on the free arts – the trivium and quadrivium – similar to those that were widely used also in medieval European educational centers. On the basis of translation of those works the formal-semantic system of Georgian philosophical terminology was elaborated and established through the efforts of Eprem Mtsire, Arsen Iqaltoeli and Ioane Petritsi. Ioane Petritsi introduced among the compendia of the Gelati Academy the “Elements of Theology”, a treatise of a 5th century outstanding Greek Neo-Platonist Proclus, a successor or “diadochus” of Plato’s cathedra – as Petritsi calls him. To this treatise Petritsi added his scholia or commentaries, more extensive than the treatise itself. The commentaries are unique in their importance, for they consist not only of meticulous analysis of Proclus’ philosophy, but in general discussion and explication of basic issues of Hellenic (Platonic) philosophy and an attempt to present, relying on the method of analogy, of his own, original, his Christianity-influenced interpretation of the Neoplatonic structure of reality. In its form and style, Petritsi’s work represents a cycle of lectures for his audience of students whom the author introduces into the thought of Hellenic philosophers. While discussing different issues, Petritsi quotes and analyses Plato and the Academics, Aristotle and Peripatetics, Pythagoras and Pythagoreans, Stoics; commentators of Plato and Aristotle: Plotinus, Porphyry, Iamblichus, Asclepius, Alexander of Aphrodisias and others. Since the commentaries of Ioane Petritsi are aimed at students’ ears, they thoroughly bear a conversational air, which is the main factor defining his linguistic style. Throughout the entire commentaries he addresses a second person, a hearer, a student, who is always in the center of his attention. The author frequently refers to him calling him a “listener”, or a “perceiver”, a “hearer” and a “student”: “Behold the beauty of the theories, o, perceiver” [2, 154, 28]; “Look and perceive, o perceiver, those wonderful theories” [2, 186,13]; “and you, o listener, give to me your attention for theorizing” [2, 186,13]; “now what should we do, o student, who look through your intellect” [2, 107,17]; “listen, [o you], who desire to study” [2, 83, 19].
See More: http://kartvelologi.tsu.ge/index.php/en/journal/inner/48
See More: http://kartvelologi.tsu.ge/index.php/en/journal/inner/48
воскресенье, 20 ноября 2011 г.
Д. Меликишвили: Понимание Аристотелевских логических понятий в древнегрузинских переводах, 1989
Zoom / Download Link: Д. Меликишвили: Понимание Аристотелевских логических понятий в древнегрузинских переводах, 1989 by Natia
Д. Меликишвили: Понимание Аристотелевских логических понятий в древнегрузинских переводах, 1989
воскресенье, 21 ноября 2010 г.
суббота, 20 ноября 2010 г.
ქართული ზმნა / Georgian Verb
1.GEO: ინკლუზივ-ექსკლუზივის გამოხატვის ისტორიისათვის ქართულ ზმნაში. „მაცნე“ ფილოლოგიის სერია. 1977, 4, 159-166.
2.GEO: ქართული ზმნის უღლებადი ფორმების კლასიფიკაციისა და კვალიფიკაციის პრინციპებისათვის, ენათმეცნიერების საკითხები, 2008, I, გვ. 123-130 (მეორე საჯარო ლექცია, პირის ნიშნები დიათეზების მიხედვით).
3.GEO: ქართული ზმნის უღლებადი ფორმების კლასიფიკაციისა და კვალიფიკაციის პრინციპებისათვის, ენათმეცნიერების საკითხები, 2009, II, გვ.78-96 (I საჯარო ლექცია, დიათეზა, როგორც ქართული ზმნის საკლასიფიკაციო პრინციპი).
4.ENG:On the Principles of Classification ofConjugated/Finite Georgian Verb Forms (In the Light of the Methodological Immanentism).
5. GEO: მეთოდოლოგიური საკითხები (//პრობლემები) ქართული ენის გრამატიკაში სახელისა და ზმნის მორფო-სინტაქსური ანალიზის მაგალითზე / Methodological issues in the Georgian language grammar based on the morphosyntactic analysis of the noun and verb.
2.GEO: ქართული ზმნის უღლებადი ფორმების კლასიფიკაციისა და კვალიფიკაციის პრინციპებისათვის, ენათმეცნიერების საკითხები, 2008, I, გვ. 123-130 (მეორე საჯარო ლექცია, პირის ნიშნები დიათეზების მიხედვით).
3.GEO: ქართული ზმნის უღლებადი ფორმების კლასიფიკაციისა და კვალიფიკაციის პრინციპებისათვის, ენათმეცნიერების საკითხები, 2009, II, გვ.78-96 (I საჯარო ლექცია, დიათეზა, როგორც ქართული ზმნის საკლასიფიკაციო პრინციპი).
4.ENG:On the Principles of Classification ofConjugated/Finite Georgian Verb Forms (In the Light of the Methodological Immanentism).
5. GEO: მეთოდოლოგიური საკითხები (//პრობლემები) ქართული ენის გრამატიკაში სახელისა და ზმნის მორფო-სინტაქსური ანალიზის მაგალითზე / Methodological issues in the Georgian language grammar based on the morphosyntactic analysis of the noun and verb.
пятница, 17 июля 2009 г.
შუქია აფრიდონიძე: დამანა მელიქიშვილი
დ. მელიქიშვილი საერთაშორისო სახელის მქონე ფართო პროფილის ენათმეცნიერია, რომლის ფილოლოგიურ-ლინგვისტურმა ნაშრომებმა და ფილოსოფიურ-თეოლოგიურმა ძიებებმა შესამჩნევად წინ წასწია ქართველოლოგიური მეცნიერება, ისევე როგორც ძველ ენათა (ძვ. ქართულისა და ძველბერძნულის) კონტაქტების სფერო (თარგმანის თეორიითა და ფილოსოფიურ-თეოლოგიური ტერმინოლოგიის კვლევითურთ).
წმინდა ლინგვისტიკის მიმართულებით განსაკუთრებით აღსანიშნავია ბოლო წლებში გამოქვეყნებული უნიკალური მონოგრაფია “ქართული ზმნის უღლების სისტემა” (2001), რომელიც საეტაპო მონოგრაფიაა არა მარტო ავტორის მეცნიერულ შემოქმედებაში, არამედ საერთოდ ქართული გრამატოლოგიის ისტორიაში, და ეს უნდა ითქვას სრულიად გადაუჭარბებლად.
ავტორმა ქართული ენის გრამატიკული მემკვიდრეობის კრიტიკული ათვისებით, 9000 ქართული ზმნის ანალიზის საფუძველზე წარმოადგინა მათი ორიგინალური კლასიფიკაცია ე.წ. დიათეზების სახით, რითაც გაშიფრა ქართული ზმნის სპეციფიკური რთული სტრუქტურის მორფონოლოგიური, მორფოსინტაქსური და სემანტიკური მექანიზმები და თვალსაჩინო გახადა ზმნური მოდელების ქცევის კანონზომიერებანი. წიგნმა საყოველთაო ინტერესი გამოიწვია, რასაც მოწმობს თუნდაც ის ფაქტი, რომ იგი მაშინვე ითარგმნა ორ ევროპულ (ფრანგულ, ინგლისურ) ენაზე და მალე გამოიცემა კიდეც უცხოეთში.
ეჭვგარეშეა, რომ აღნიშნული მონოგრაფია საპატიო ადგილს დაიჭერს ქართული ენის კარდინალურ საკითხებზე არსებულ ლიტერატურაში _ აკადემიკოსების ნ. მარის, აკ. შანიძის, არნ. ჩიქობავასა და ვ. თოფურიას ფუნდამენტური, გზამკვლევი შრომების გვერდით.
ფილოლოგიურ-ლინგვისტური და ზოგადკულტუროლოგიური კვლევის მეორე მიმართულება, რომელსაც დ. მელიქიშვილი ჯერ კიდევ სტუდენტობის I კურსიდანვე პარალელურად მიჰყვებოდა, როცა თბილისის სახ. უნივერსიტეტში კლასიკური ფილოლოგია ჯერ კიდევ არ იყო სწავლების პროცესში დანერგილი. მისი თანდაყოლილი მიდრეკილება ძველი ენებისა და კულტურის კვლევისადმი სრულად გამოვლინდა დ. მელიქიშვილის საკანდიდატო და სადოქტორო დისერტაციებში, რომლებიც მიეძღვნა გელათის ლიტერატურული სკოლის უმნიშვნელოვანეს წარმომადგენელთა (მეტადრე იოანე პეტრიწის) ფილოსოფიურ-თეოლოგიურ ნაწარმოებთა ინტენსიურ კვლევას (საინტერესოა აღინიშნოს, რომ ამ სფეროში წარმატებული შედეგების გამო დ. მელიქიშვილი შეთავსებით სამუშაოდ მიიწვიეს ფილოსოფიის ინსტიტუტში, სადაც ის წლების მანძილზე მუშაობდა ინტერდისციპლინარულ პრობლემატიკაზე მის მიერვე არჩეული კუთხით).
სრულიად განსაკუთრებულია დ. მელიქიშვილის ღვაწლი ფილოსოფიური ტერმინოლოგიის პარალელურ (ძველბერძნულ-ქართულ) შტუდიებში. ამ კომპლექსურმა მუშაობამ წარმოშვა რამდენიმე მონოგრაფია. მათ შორის უმნიშვნელოვანესია: იოანე პეტრიწი, განმარტება პროკლე დიადოხოსის ღმრთისმეტყველების საფუძვლებისა (თანამედროვე ქართულზე, ლექსიკონითა და შენიშვნებით (1999) და; ძველი ქართული ფილოსოფიურ-თეოლოგიური ტერმინოლოგიის ისტორიიდან (1999) და სხვ. ამ ნაშრომებისათვის 2000 წელს დ. მელიქიშვილი დაჯილდოვდა წმ. დავით აღმაშენებლის სახელობის პრემიით.
რაც არანაკლებ მნიშვნელოვანია, ათეული წლების მანძილზე დ. მელიქიშვილმა აღზარდა მთელი პლეადა ქართულ-ბერძნულ ფილოლოგიაში მომუშავე ნიჭიერი ახალგაზრდა მეცნიერებისა, რომლებიც ამჟამად თავადაც წარმატებით ეწევიან სამეცნიერო-პედაგოგიურ საქმიანობას. სწავლების მიზნით მის მიერ შექმნილმა ნაშრომმა “ძველი ქართული თარგმანის თეორია და პრაქტიკა” 2007 წ. დაიმსახურა “VთB ბანკ ჯორჯია”-ს ყოველწლიური პრემია “პარნასი” საგანმანათლებლო დარგში.
როგორც ვხედავთ, პროფ. დამანა მელიქიშვილი ფრიად ნაყოფიერი და აქტიური მეცნიერია და, თავისი მოკრძალებული ხასიათისა და ალტრუიზმის მიუხედავად, ნამდვილი ლიდერისა და მეცნიერების ორგანიზატორის თვისებებითაა დაჯილდოებული. იგი რამდენიმე პრობლემატური პროექტის ავტორი და ხელმძღვანელია, აქვს დიდი ნიჭი და უნარი პერსპექტიული ახალგაზრდების დაუღალავი ძიება-პოვნისა და ისინი აქტიურად ჰყავს ჩართული თავის პროექტებში.
რუსთაველის სტიპენდია ახალი სტიმული იქნება დ. მელიქიშვილისათვის იმ პროექტების განხორციელებაში, რომელთა ნაწილი ჯერ მხოლოდ ჩაფიქრებული აქვს ავტორს, ნაწილი კი უკვე მომზადებულია და გამოქვეყნებასღა ელოდება (მაგ., გელათის კატენებიანი ბიბლიის ლევიტელთა წიგნი A 1108, Q 1152 ხელნაწერების მიხედვით; “ელინოფილური მიმართულება ქართული თარგმანის ისტორიაში _ გელათის საღვთისმეტყველო-ლიტერატურული სკოლა”, დამხმარე სახელმძღვანელო ქრესტომათიითურთ...). ეს სტიპენდია საშუალებას მისცემს მას კვლავაც წარმატებით გააგრძელოს სამეცნიერო შემოქმედებითი მუშაობა სხვადასხვა მიმართულებით ქართული კულტურისათვის ესოდენ ფასეულ სფეროში.
შუქია აფრიდონიძე
ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორი
ელ-ფოსტა:shapri40@gmail.com
2008 წლის 30 ნოემბერი
понедельник, 13 июля 2009 г.
I საჯარო ლექციის თეზისები
ნებისმიერ ემპირიულ მეცნიერებაში და, კერძოდ, ენათმეცნიერებაში, საგნის ან მოვლენის დეფინიციისას დაცული უნდა იყოს იმანენტიზმის პრინციპი, ცნების დაყოფის ლოგიკური წესები, კლასიფიკაციის პრინციპის ერთიანობა, გამიჯნული უნდა იყოს დიაქრონიული (ისტორიული) და სინქრონიული ასპექტები.
კლასიფიკაციის ამ, თავისთავად ცხადი პრინციპების გაუთვალიწინებლობა და დარღვევა ენობრივი ფორმებისა თუ მოვლენების კვალიფიკაციისა და დეფინიციის გაურკვევლობას, ხშირ შემთხვევაში კი მცდარობასა და დეზინფორმაციასაც იწვევს.
ამ მხრივ ქართული ზმნის უღლებადი ფორმების სერიებად და მწკრივებად დაყოფის აკაკი შანიძისეული პრინციპი იდეალური მაგალითია იმისა, როდესაც კლასიფიკაციის ისტორიული, მორფოლოგიური და სინტაქსური პრინციპების დაცვა ერთსა და იმავე შედეგს (კლასიფიკაციას) იძლევა.
მაგრამ ქართულ გრამატიკულ ლიტერატურაში რთული მდგომარეობაა ქართული ზმნის ისეთი მნიშვნელოვანი კატეგორიების კვალიფიკაციის სფეროში, როგორიცაა გვარისა და ქცევის კატეგორიების დეფინიციის საკითხი და ამასთან დაკავშირებით ქართული ზმნის უღლებადი ფორმების ლოგიკურად კლასიფიკაციის პრობლემა, ზმნის პირის გამოხატვის სისტემა და ამასთან დაკავშირებული „ინვერსიის“ საკითხი და სხვ.
არნ. ჩიქობავამ აჩვენა, როგორ უნდა ყალიბდებოდეს სინტაქსური (გრამატიკული) ცნებები, თუ რა შეუსაბამობანი მოსდევს იმანენტიზმის პრინციპის დარღვევას (უგულვებელყოფას) გრამატიკაში (ეს არის პრინციპული მეთოდოლოგიური საკითხი, რომლის ანალიზსაც ეძღვნება მისი „მარტივი წინადადების პრობლემა ქართულში“, 1928, 1968).
ქართული ზმნის უღლების ტიპებად დაყოფისას იმანენტიზმის პრინციპის უგულვებელყოფამ, გრამატიკული (მორფო-სინტაქსური) კრიტერიუმების დარღვევამ და კლასიფიკაციის პრინციპად ევროპული ენების მსგავსად გვარის კატეგორიის მიღებამ რაც არა მხოლოდ ქართული ზმნის შემთხვევაშია საფუძველს მოკლებული) ქართული ზმნის უღლების უაღრესად ლოგიკური სისტემის დეფორმირებული სურათი მოგვცა, რამაც გამოავლინა შეუსაბამობა გვარისა და „ქცევის“ (ვერსიის) „გრამატიკული“ კატეგორიების სემანტიკურ დეფინიციასა და ფორმალურ კლასიფიკაციას შორის და, შესაბამისად, ზმნის ხმოვანპრეფიქსთა ფუნქციების არაადეკვატური განსაზღვრა გამოიწვია; ქართულ ზმნაში ინვერსიის მოვლენისადმი დიაქრონიული და სინქრონიული ასპექტით მიდგომის აღრევამ, ისტორიული მოვლენის სინქრონიული თვალსაზრისით კვალიფიკაციამ, ამავე დროს, ლოგიკური ცნება-ტერმინებით (სუბიექტი-ობიექტი) ოპერირებამ შედეგად მოგვცა თანამედროვე ქართული ზმნის პირის ნიშანთა ცხრილში ამ ნიშნების რეალური ფუნქციის არაადეკვატური ასახვა.
მაგრამ ქართულ გრამატიკულ ლიტერატურაში რთული მდგომარეობაა ქართული ზმნის ისეთი მნიშვნელოვანი კატეგორიების კვალიფიკაციის სფეროში, როგორიცაა გვარისა და ქცევის კატეგორიების დეფინიციის საკითხი და ამასთან დაკავშირებით ქართული ზმნის უღლებადი ფორმების ლოგიკურად კლასიფიკაციის პრობლემა, ზმნის პირის გამოხატვის სისტემა და ამასთან დაკავშირებული „ინვერსიის“ საკითხი და სხვ.
არნ. ჩიქობავამ აჩვენა, როგორ უნდა ყალიბდებოდეს სინტაქსური (გრამატიკული) ცნებები, თუ რა შეუსაბამობანი მოსდევს იმანენტიზმის პრინციპის დარღვევას (უგულვებელყოფას) გრამატიკაში (ეს არის პრინციპული მეთოდოლოგიური საკითხი, რომლის ანალიზსაც ეძღვნება მისი „მარტივი წინადადების პრობლემა ქართულში“, 1928, 1968).
ქართული ზმნის უღლების ტიპებად დაყოფისას იმანენტიზმის პრინციპის უგულვებელყოფამ, გრამატიკული (მორფო-სინტაქსური) კრიტერიუმების დარღვევამ და კლასიფიკაციის პრინციპად ევროპული ენების მსგავსად გვარის კატეგორიის მიღებამ რაც არა მხოლოდ ქართული ზმნის შემთხვევაშია საფუძველს მოკლებული) ქართული ზმნის უღლების უაღრესად ლოგიკური სისტემის დეფორმირებული სურათი მოგვცა, რამაც გამოავლინა შეუსაბამობა გვარისა და „ქცევის“ (ვერსიის) „გრამატიკული“ კატეგორიების სემანტიკურ დეფინიციასა და ფორმალურ კლასიფიკაციას შორის და, შესაბამისად, ზმნის ხმოვანპრეფიქსთა ფუნქციების არაადეკვატური განსაზღვრა გამოიწვია; ქართულ ზმნაში ინვერსიის მოვლენისადმი დიაქრონიული და სინქრონიული ასპექტით მიდგომის აღრევამ, ისტორიული მოვლენის სინქრონიული თვალსაზრისით კვალიფიკაციამ, ამავე დროს, ლოგიკური ცნება-ტერმინებით (სუბიექტი-ობიექტი) ოპერირებამ შედეგად მოგვცა თანამედროვე ქართული ზმნის პირის ნიშანთა ცხრილში ამ ნიშნების რეალური ფუნქციის არაადეკვატური ასახვა.
***
წინამდებარე პუბლიკაცია წარმოადგენს საჯარო ლექციას, რომელიც წაკითხულ
იქნა 1909 წლის 27 აპრილს ივ. ჯავახიშვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში (და განმეორებით _ 21 მაისს _ აკაკი წერეთლის სახ. ქუთაისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში). მოხსენებაში დასმულია დიათეზის გრამატიკული (მორფო-სინტაქსური) კატეგორიის (რომელიც საფუძვლად უდევს ქართული ზმნის უღლების ტიპებად დაყოფას: დ. მელიქიშვილი, „ქართული ზმნის უღლების სისტემა,“ თბილისი, 2001), როგორც ქართული ზმნის უღლებადი ფორმების ძირითადი საკლასიფიკაციო პრინციპის საკითხი.
понедельник, 11 июля 2005 г.
II საჯარო ლექციის თეზისები
მოხსენებაში საუბარი იქნება ენათმეცნიერებაში ცნობილ მეთოდოლოგიურ საკითხებზე. განხილული იქნება მეთოდოლოგიური ხასიათის პრობლემების, დაბრკოლებებისა და დარღვევების მაგალითები ქართულ გრამატიკულ ლიტერატურაში და ნაჩვენები იქნება ამ პრობლემებისა და დაბრკოლებების ახსნისა და დარღვევების დაძლევის ცდა.
ნებისმიერ ემპირიულ მეცნიერებაში და მათ შორის გრამატიკაში ამ მეცნიერების საგნის (ან მოვლენის) შესწავლისას საჭიროა მოხდეს მოცემული სიმრავლის კლასიფიკაცია გარკვეული თვალსაზრისით. სწორი დასკვნების მისაღებად აუცილებელია:
1. კლასიფიკაციისას ცნების დაყოფის ლოგიკური წესის დაცვა: გვარეობითი ცნების სწორად განსაზღვრა და ამ კლასიფიკაციის ფარგლებში მიღებული კრიტერიუმის ბოლომდე დაცვა (ქცევისა და გვარის კატეგორიების პრობლემა: ზმნურ ხმოვანპრეფიქსთა გრამატიკული ფუნქციისა და სემანტიკური დიფერენციაციის პრობლემა (ხმოვანპრეფიქსების გრამატიკული ფუნქცია _ პირთა კორელაცია-ორიენტაციის აღნიშვნაა, ხოლო ლოგიკურ-სემანტიკური ქვეკატეგორია მიუთითებს კუთვნილება-დანიშნულების, ლოკატიურ თუ სხვა ფუნქციებზე (რაც ქცევის გრამატიკულ კატეგორიადაა მიჩნეული, ხოლო ღ-ები სტრუქტურის ზმნებში, განსხვავებით უ- ხმოვანპრეფიქსისაგან, ი- და ე- პრეფიქსი პასივის ნიშნადაა კვალიფიცირებული (იხ. ა. შანიძე, ქართული გრამატიკის საფუძვლები, ბ. ჯორბენაძე, `ზმნის ხმოვანპრეფიქსული წარმოება ქართულში, თსუ გამომცემლობა, 1983; მ. მაჭავარიანი, ქცევის გრამატიკული კატეგორიის სემანტიკა, “მეცნიერება”, თბ., 1987 და სხვ.);
2. საკლასიფიკაციო კრიტერიუმი (პრინციპი) უნდა ემყარებოდეს მეცნიერების მოცემული დარგის შესასწავლი ობიექტის (საგნის /მოვლენის) შინაგან, იმანენტურ ბუნებას: გრამატიკის შემთხვევაში _ მორფოლოგიურ და სინტაქსურ კატეგორიებს. კვლევისას გამოყენებული უნდა იყოს დარგის შესაბამისი ცნება-ტერმინები. მართალია, ენათმეცნიერება სწავლობს ენის ფორმასთან ერთად შინაარსსაც, მაგრამ ეს არ ნიშნავს იმას, რომ გრამატიკაში ოპერირება ხდებოდეს ლოგიკური ტერმინოლოგიით: გრამატიკული სტრუქტურა და კონსტრუქცია უნდა აღიწეროს გრამატიკულ ცნებათა აღმნიშვნელი ტერმინებით, რომელთა ფუნქციას შესაბამისი ლოგიკური კატეგორიის ტერმინი შეესაბამება (მეთოდოლოგიურად სწორი კლასიფიკაციის იდეალური მაგალითია ქართული ზმნის დრო-კილოთა ფორმების ა. შანიძისეული სამ სერიად დაყოფა, რაც ეყრდნობა მორფო-სინტაქსურ კრიტერიუმს: ზმნის მორფოლოგიურ სტრუქტურასა და სინტაქსურ კონსტრუქციას; ასევე, ქართული შესიტყვების სტრუქტურა-მექანიზმის არნ. ჩიქობავასეული ანალიზის შედეგად ქართული ზმნური შესიტყვების სუბორდინაციულთან ერთად კოორდინაციული სინტაქსური სისტემის გამოვლენა და მის წევრებად ძირითადი, დიდი და მცირე კოორდინანტების გამოყოფით დაძლეულია ლოგიკის ექსპანსიის პრობლემა გრამატიკაში. ლოგიკიდან შემოტანილი ტერმინები: სუბიექტი//ქვემდებარე, პირდაპირი /ირიბი ობიექტი //დამატება, რომლებიც შესიტყვების წევრთა შინაარსობლივ დახასიათებას გულისხმობენ, არაადეკვატურად, მცდარად ასახავენ ქართული ზმნის მორფოსინტაქსური შესაბამისობის სურათს; ტერმინების: ‘აგენსი’, ‘პაციენსი’, ‘ინიციატორი’, ‘თემა’ და სხვ. გამოყენება არ ცვლის სიტუაციას. ნეიტრალური შინაარსის ტერმინი ‘პარტიციპანტი’ ტერმინი უკეთესია, როგორც ნეიტრალური, მაგრამ იგი არ შეიცავს შესიტყვების “მონაწილეთა” სინტაქსურ დახასიათებას, არ იძლევა მათი სინტაქსური ფუნქციის შესახებ ცნობას/ ცოდნას.
3. კლასიფიკაცია უნდა ეყრდნობოდეს ემპირიულ მასალას (ინდუქციიდან დედუქციისკენ და არა პირიქით); გრამატიკული კატეგორიის (/ნიშნის) კვალიფიკაციისას აუცილებელია სტატისტიკური (მათ შორის მონათესავე ენების) მონაცემების გათვალისწინება: მაგრამ პრობლემებს ქმნის ქართული ზმნის უღლების ტიპებად კლასიფიკაციის კრიტერიუმად გვარის სემანტიკური კატეგორიის მიღება, რამაც გამოიწვია ლოგიკურ/სემანტიკური და გრამატიკული კატეგორიების აღრევა, რის შედეგადაც ქართული ზმნის უღლების სისტემის არაადეკვატური სურათია მიღებული: R-ებ-ი სტრუქტურის ზმნების პასივად კვალიფიცირება, მედიუმის, რგორც გვარის გრამატიკული კატეგორიის მესამე სახის მიღება და მედიოაქტივისა და მედიოპასივის ქვეჯგუფების გამოყოფა აქტივისა და პასივისაგან ფორმათა “სესხების” დაშვების საფუძველზე, რაც განმარტებითი ლექსიკონის მთლიანი ზმნური ბაზის როგორც დიაქრონიულმა, ისე სინქრონიულმა ემპირიულმა კვლევამ და სტატისტიკურმა ანალიზმა არ დაადასტურა (იხ. ა. შანიძე, “ქართული გრამატიკის საფუძვლები”, თბილისი; 1963; ლ. ნოზაძე, ქართველურ ენათა ისტორიული მორფოლოგიის საკიტხები, "უნივერსალი”, თბ., 2008; დ. მელიქიშვილი, "ქართული ზმნის უღლების სისტემა”, “ლოგოს პრესი”, თბილისი, 2001; მისივე, ქართული ზმნის უღლებადი ფორმების გრამატიკული კლასიფიკაციისა და კვალიფიკაციის პრინციპებისათვის, I, II, ენათმეცნიერების საკითხები, 2008, #1, გვ.123-130; 2009,#1-2, გვ.78-95; D. Melikishvili, J.D. Humphries, M. Kupunia, The Georgian Verb: A Morphosyntactic Analysis, Dunwoody press, U.S.A., 2008).
4. დასკვნების სისწორე-მცდარობა დამოკიდებულია ან წანამძღვრის სისწორე-მცდარობაზე (რასაც ემპირია ამოწმებს და ხშირად დამოკიებულია ახალი მასალის მოკვლევასა თუ აღმოჩენებზე), ან ლოგიკური არგუმენტაციის სიმტკიცე-სისუსტეზე. პირველის მაგალითია არნ. ჩიქობავასთვის ჩვეული მტკიცე არგუმენტაციით გამორჩეული სტატია “მრავლობითის აღნიშვნის ძირითადი პრინციპისათვის ქართულში” დანასკვის მცდარობა კი გამოიწვია წანამძღვრის მცდარობამ (რომ მრავლობითისა და ინკლუზივის კატეგორია ერთი და იგივეა, რაც კვლევის შემდგომ ეტაპზე უარყოფილ იქნა ალ. ონიანის მიერ სვანური მასალს მონაცემებით და ძველი ქართულის S2 O1 პირთა ბრძანებითის ფორმების მასალის გ. ნინუას ანალიზს შედეგად); ასევე, R-ები სტრუქტურის ზმნების (/აქტივის კონვერსიული ფორმების) აპრიორულად პასივად კვალიფიცირების არამართებულობა აჩვენა ქეგლ’ის სრული ზმნური ბაზის სტატისტიკურმა ანალიზმა (რაც დაადასტურა ძველი ქართული ნათარგმნი ძეგლების ამ სტრუქტურის ზმნათა ანალიზმაც).
5. აუცილებელია კვლევისას სინქრონიისა და დიაქრონიის მონაცემების გამიჯნვა: სინქრონიულ დონეზე ენობრივი ფაქტის კვალიფიკაციისას დიაქრონიული ანალიზის შედეგების (მაგ., მორფო-სინტაქსური მოვლენის რეინტერპრეტაციის) მომარჯვება საჭირო ხდება ფაქტის ახსნის მიზნით, მაგრამ არა სინქრონიულ ჭრილში ამ ფაქტის კვალიფიკაციისთვის: დიაქრონიული ანალიზის შედეგად მორფო-სინტაქსური ფაქტების რეინტერპრეტაციის გამომჟღავნება და მათი სათანადო კვალიფიკაცია სინქრონიულ ჭრილში (მაგ.: ქართული სალიტერატურო ენის განვითარების სხვადასხვა დონეზე ძირეულ ნაცვალსახელთა ფუძის აგებულების (//ფუძის სეგმენტაციის) პრობლემა, რაც მონათესავე ენათა მონაცემებთან შეჯერება-შეპირისპირების შედეგად უნდა გადაწყდეს; ამასთან დაკავშირებით ერთის მხრივ - არსებით სახელთა ბრუნვის ნიშანთა გენეზისის საკითხი და მეორე მხრივ - სინქრონიაში ამ ნაცვალსახელთა ბრუნვის ნიშნების კვალიფიკაცია; მორფო-სინტაქსური ფაქტების ტერმინოლოგიური დახასიათების პრობლემა: მაგ.: ძველი ქართული ენის გრამატიკაში ტერმინის "კავშირებითის მწკრივ/ებ/ი" გამოყენების შეუსაბამობა და მიზანშეუწონლობა; III სერიის მწკრივთათვის ტერმინ "თურმეობითების” მიზანშეწონილობის საკითხი როგორც ძველ, ისე თანამედროვე ქართულში; გარდამავლობის, როგორც გრამატიკული კატეგორიის საკითხი პოლიპერსონალურ ქართულ ზმნაში და ინვერსიის პრობლემა და ამასთან დაკავშირებით პირის გრამატიკული მარკერების ლოგიკური ფუნქციების განსაზღვრა ისტორიულ და სიქრონულ ჭრილში და სხვ.).
Подписаться на:
Сообщения (Atom)